Στον βορειοανατολικό μυχό του λεκανοπεδίου και άλλοτε λίμνης της Κωπαΐδας, στην Βοιωτία, κοντά στο σημερινό χωριό Κάστρο, βρίσκεται ένας χαμηλός βραχώδης λόφος ακανόνιστου σχήματος. Ο βράχος έχει μήκος 900μ. Α-Δ, μέγιστο πλάτος 580μ. Β-Ν. Το ύψος του από τη γύρω πεδιάδα κυμαίνεται από 9,50 έως 38μ. Πριν από την αποξήρανση της λίμνης, στο β’ μισό του 19ου αιώνα, ο λόφος ήταν μια νησίδα. Το Γλά είναι Μυκηναϊκή ακρόπολη, άγνωστης πόλης των Μινύων. Δεν είναι γνωστό σήμερα πώς ονομαζόταν αυτή η οχυρωμένη τοποθεσία στην αρχαιότητα. Η ονομασία Γλάς αποτελεί παραφθορά της Αλβανικής λέξης Κούλας-Γούλας που σημαίνει πύργος-κάστρο. Καταλαμβάνει έκταση 200 στρεμμάτων και έχει σχετικά ομαλή βραχώδη επιφάνεια, η βόρεια πλευρά όμως χαρακτηρίζεται από ψηλές απότομες πλαγιές.

Ο λόφος οχυρώθηκε κατά τη Μυκηναϊκή εποχή. Πρόκειται για ένα κολοσσιαίο οχυρωματικό έργο, επταπλάσιο σε έκταση από τις Μυκήνες και δεκαπλάσιο από την Τίρυνθα, με αποτέλεσμα να αποτελεί τη μεγαλύτερη μυκηναϊκή οχύρωση. Η κατασκευή της ακρόπολης είχε γίνει με γιγάντιους ογκόλιθους όπως οι κυκλώπειες Μυκηναϊκές κατασκευές.

 Η ακρόπολη χτίστηκε το 1300 π.Χ. μετά την αποξήρανση της Κωπαΐδας από τις καταβόθρες, που ήταν αποστραγγιστικά έργα των Μινύων, και αποχέτευαν τα λιμνάζοντα νερά της λίμνης προς τον όρμο της Λάρυμνας.    

Στη βόρεια πλευρά του λόφου χτίστηκαν δύο μεγάλα πανομοιότυπα μυκηναϊκά μέλαθρα σε συνέχεια και σε σχήμα Γ, ενώ νοτιότερα, εντός του περιβόλου, ένα μεγάλο συγκρότημα κτηρίων. Οι μεγάλες αυτές εγκαταστάσεις μετά τη Μυκηναϊκή εποχή εγκαταλείφθηκαν και δεν ξανά κατοικήθηκαν παρά μόνο περιστασιακά κατά την ελληνιστική και τη Βυζαντινή εποχή.

Η περιοχή αυτή κατά τη Μυκηναϊκή εποχή βρισκόταν στην επικράτεια του ανακτορικού κέντρου του Ορχομενού που είχε υπό τον έλεγχό του την περιοχή της Κωπαΐδας και την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας.

Ο K. Bursian (1862) ταύτισε τον χώρο με τις Κώπες, πόλη από την οποία πήρε την ονομασία της η λίμνη, ενώ ο A. De Ridder την ταυτίζει με την Άρνη του Ομήρου. Στην δεκαετία 1981-1991 η ανασκαφική έρευνα ολοκληρώθηκε από τον ακαδημαϊκό Σ. Ιακωβίδη, ο οποίος δημοσίευσε και τις έρευνες του αρχαιολόγου Ι. Θρεψιάδη στους τόμους ΓΛΑΣ Ι (1989) και ΓΛΑΣ ΙΙ (1998).

Η οχύρωση του Γλά

Το μυκηναϊκό τείχος, συνολικού μήκους 3 χλμ., είναι ενιαίο και περιλαμβάνει ολόκληρο το λόφο. Το πλάτος του τείχους φθάνει τα 5,40-5,80 μ, ενώ η οχυρωμένη έκταση καλύπτει επιφάνεια 200 στρεμμάτων. Ο τρόπος κατασκευής του τείχους εμφανίζει μια χαρακτηριστική ιδιαιτερότητα, καθώς δεν παρουσιάζει καμπύλες διαμορφώσεις αλλά είναι κατασκευασμένο κατά συνεχόμενα ευθύγραμμα τμήματα μήκους 9-10 μ. αλλά και 6-10 μ.

Στο τείχος υπάρχουν τέσσερις πύλες, η δυτική, η νότια κύρια πύλη, η νοτιοανατολική και η βόρεια πύλη. Εκατέρωθεν των πυλών υπάρχουν δύο ορθογώνιοι προμαχώνες. Στην εξωτερική πλευρά κάθε πύλης, υπήρχε δίφυλλη πόρτα, ενώ εσωτερικά σχηματίζεται μία αυλή, στη μία πλευρά της οποίας υπάρχει ορθογώνιος χώρος που ονομάζεται φυλάκιο. Η νότια κύρια πύλη αποτελείται από ισχυρούς πύργους πλάτους 5,80μ. Είναι αξιοσημείωτο ότι ο δεξιός προεξέχει του τείχους κατά 11,50 μ. και ο αριστερός μόνο 6 μ., με αποτέλεσμα οι αμυνόμενοι να μπορούν να βάλλουν από τα πλάγια κατά των επιτιθεμένων. Ακόμη αξιοσημείωτο είναι ότι η προεξέχουσα θέση του ενός πύργου που υπάρχει στις Μυκήνες και στην Τίρυνθα απαντάται για πρώτη φορά στο Γλά.

Εσωτερικό της ακρόπολης

Το ανατολικό μικρό τμήμα της ακρόπολης, περίπου το 1/10 της συνολικής επιφάνειας, είναι χωρισμένο από το δυτικό με ένα διατείχισμα. Στον χώρο αυτόν υπάρχει επίμηκες αψιδωτό κτήριο ακαθόριστης χρήσης. Στο κεντρικό τμήμα της βόρειας πλευράς, ενδιάμεσα του τείχους, παρεμβάλλεται το μέλαθρο, που αποτελείται από δύο πτέρυγες σε ορθή γωνία. Η επικοινωνία των δύο πτερύγων του μελάθρου, που έχουν διαφορετικές εισόδους, γίνεται με ένα συνεχή διάδρομο, ο οποίος κλείνει με πόρτα. Κοντά στις εισόδους υπήρχαν δύο μεγαροειδή κτήρια χωρίς κίονες και εστία στο μέσο, πιθανόν εργαστήρια.

Το κτήριο του μελάθρου ανασκάφηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Γάλλο αρχαιολόγο A. De Ridder. Το κατώτερο τμήμα είναι λίθινο ενώ η ανωδομή του πλίνθινη με ξυλοδεσιά, η στέγη ήταν επικλινής σκεπασμένη με μυκηναϊκές κεραμίδες. Ήταν διακοσμημένο με ασβεστοκονίαμα και τοιχογραφίες οι οποίες δυστυχώς δεν διατηρήθηκαν.

Το μέλαθρο αποτελείται από δύο όμοιες καλοχτισμένες πτέρυγες-κατοικίες, οι οποίες δεν ήταν ανάκτορα αλλά σύμφωνα με τον Σ. Ιακωβίδη ήταν κατοικίες για δύο ισότιμους αξιωματούχους με διαφορετικές δικαιοδοσίες. Ο ένας αξιωματούχος προφανώς ήταν ο υπεύθυνος για την εποπτεία και τη συντήρηση των σημαντικών αποστραγγιστικών έργων ενώ ο δεύτερος αξιωματούχος κατοικούσε στην βόρεια πτέρυγα, στο χώρο των αποθηκών της μεγάλης παραγωγής δημητριακών της Κωπαΐδας και προφανώς ασχολούνταν με τη συγκομιδή, τη συγκέντρωση και τη φύλαξη της ετήσιας παραγωγής.

Τα κτήρια των αποθηκών

Οι μεγάλου μεγέθους κατασκευές, με βάση τα ευρήματα όπως αποθηκευτικά αγγεία, πιθάρια, αμφορείς και ποσότητες καμένου σιταριού που βρέθηκαν, ήταν αποθήκες σιτηρών. Είχαν έκταση συνολικά 2.500 τ.μ. και χωρητικότητα 2.000 τόνων.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η κολοσσιαία οχύρωση και τα μοναδικά συγκροτήματα του Γλά χτίστηκαν ενιαία στις αρχές του 13ου αιώνα π.Χ. Οι αποθήκες έφεραν διακόσμηση τοιχογραφιών με διάφορα έγχρωμα σχέδια και παραστάσεις δελφινιών. Οι κατασκευές αυτές καθώς και τα μοναδικά μεγάλης έκτασης αποστραγγιστικά αναχώματα της λίμνης προϋποθέτουν ισχυρή κεντρική εξουσία που ήταν το κύριο χαρακτηριστικό των μυκηναϊκών ανακτορικών κέντρων.

Η καταστροφή της ακρόπολης

Η καταστροφή της ακρόπολης και η εγκατάλειψη του Γλά έγιναν στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ. και είναι εμφανής η καταστροφή από πυρκαγιά. Την ίδια εποχή καταστράφηκε και το ανακτορικό κέντρο του Ορχομενού. Σύμφωνα με τη μυθολογική παράδοση η καταστροφή αποδίδεται στον Θηβαίο Ηρακλή που κατέστρεψε τα αποστραγγιστικά έργα της Κωπαΐδας. Η αντιπαλότητα των δύο μεγάλων ανακτορικών κέντρων της Βοιωτίας, των Θηβών και του Ορχομενού, είναι γνωστή από την μυθολογική παράδοση σύμφωνα με την οποία η μυκηναϊκή Θήβα επικράτησε τελικά του Ορχομενού με αποτέλεσμα να καταστραφεί το μεγαλύτερο τεχνικό αποστραγγιστικό έργο της Μυκηναϊκής εποχής.