Στην εργασία αυτή, θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μία εικόνα της δημογραφικής εξέλιξης των οικισμών της νεώτερης εποχής, που περιλαμβάνονταν στα όρια του τέως Δήμου Λαρύμνης, ο οποίος, όπως είναι γνωστό, λειτούργησε από το 1836 έως το 1912.

Η επιλογή των ορίων του τέως Δήμου Λαρύμνης, έγινε, γιατί οι οικισμοί της περιοχής αυτής, φαίνεται πως λειτούργησαν σαν «συγκοινωνούντα δοχεία» μεταξύ τους, αφού από τα στατιστικά στοιχεία προκύπτει, ότι η μείωση του αριθμού των κατοίκων σε έναν από τους οικισμούς αυτούς, παρουσιάζεται σαν αύξηση του αριθμού των κατοίκων σε έναν άλλο οικισμό της ίδιας περιοχής. Σε αυτό έπαιξαν ρόλο τα φυσικά εμπόδια της λίμνης της Κωπαϊδας και της θάλασσας του Ευβοϊκού, που περιόριζαν την επικοινωνία των οικισμών της περιοχής με τους πέραν αυτής, αλλά και τα κοινά πολιτιστικά τους στοιχεία, που στηρίζονταν στην κοινή φυλετική τους καταγωγή.

Όπως είναι γνωστό, στην περιοχή της νότιο-ανατολικής Λοκρίδας και της βορειο-ανατολικής Βοιωτίας, που ταυτίζεται με την περιοχή του τέως Δήμου Λαρύμνης, οι οικισμοί των νεώτερων χρόνων, δεν έχουν διατηρήσει τα ονόματα των αρχαίων πόλεων, που υπήρχαν στην περιοχή, αλλά ούτε και βρίσκονται στις γεωγραφικές θέσεις, που ήταν κτισμένες αυτές.

Οι αρχαίες πόλεις Λάρυμνα, Αλαί, Ύηττος, Κυρτώνη και Ασπληδών, χάθηκαν την περίοδο των σλαβικών επιδρομών και εποικισμών, που έγιναν κατά την Βυζαντινή περίοδο και την ύπαρξή τους σήμερα, μας την μαρτυρούν μόνο ερείπια και ίχνη τειχών.

Οι οικισμοί, που δημιουργήθηκαν τα νεώτερα χρόνια στην περιοχή των αρχαίων αυτών πόλεων και που μετά την απελευθέρωση υπάγονταν στο Δήμο Λαρύμνης, ήταν οι οικισμοί, Μαρτίνο, Μαλεσίνα, Παύλο, Ράδι, Λούτσι, Προσκυνά, Πύργος, Μάζι, Τσούκα και Λάρυμνα. Μάλιστα, αυτός ο τελευταίος οικισμός, που ήταν γνωστός ως «Καστρί» και μετονομάστηκε σε Λάρυμνα, όχι μόνο δεν είχε διασώσει το όνομα της αρχαίας Λάρυμνας, αλλά ούτε και υπήρχε ως οικισμός το 1836, δηλαδή τη χρονιά που συστάθηκε ο Δήμος ο οποίος έφερε τ΄ όνομά της, αφού η εγκατάσταση των κατοίκων, στη θέση που υπάρχει μέχρι σήμερα ο οικισμός της Λάρυμνας, έγινε με Βασιλικό Διάταγμα το 1861.

Σήμερα η περιοχή του τέως Δήμου Λαρύμνης είναι χωρισμένη σε τρία τμήματα: Ένα τμήμα της υπάγεται στο Δήμο Οπουντίων, του Νομού της Φθιώτιδας και περιλαμβάνει τους οικισμούς του Μαρτίνου, της Λάρυμνας και των Μεταλλείων της Λάρυμνας, ένα δεύτερο υπάγεται στο Δήμο Μαλεσίνας, επίσης του Νομού της Φθιώτιδας και περιλαμβάνει τους οικισμούς της Μαλεσίνας, του Μάζι, του Προσκυνά και του Θεολόγου και ένα τρίτο τμήμα, μέσα στο οποίο βρίσκονται οι οικισμοί του Παύλου, του Λουτσίου και του Πύργου, που υπάγεται στο Δήμο Ορχομενού, του Νομού της Βοιωτίας.

Στηριζόμενοι στα στατιστικά στοιχεία του Οθωμανικού κράτους, των περιηγητών, αλλά και σε αυτά του νεότερου Ελληνικού κράτους, βρίσκουμε αναφορές στους οικισμούς που διασώζονται μέχρι σήμερα, αλλά και σε οικισμούς που δεν υπάρχουν πλέον, από τα μέσα του 15ου αιώνα και συγκεκριμένα, από το 1466. Λόγω ελλείψεως όμως στοιχείων και πηγών, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο χρόνος της πρώτης αναφοράς των οικισμών αυτών, ότι ταυτίζεται και με τον χρόνο της πρώτης εμφανίσεως και εποικίσεώς τους, πράγμα όμως που θα μπορούσε να υποστηριχθεί, αφού αρκετοί απ΄ αυτούς, έχουν τα ονόματα των αρχηγών της φάρας που τους εποίκησε.

Οι πρώτες εγκαταστάσεις και τα πρώτα «κατούντ», φαίνεται ότι δημιουργήθηκαν με το κριτήριο της ευφορίας των εδαφών. Έτσι λοιπόν, ενώ αρχικά βλέπουμε αρκετές οικογένειες να εγκαθίστανται κοντά στις βορειο-δυτικές ακτές της λίμνης της Κωπαϊδας, με σκοπό, τις χρονιές που οι βροχές δεν ήταν πολλές, να καλλιεργούν τα χωράφια της περιοχής ή να βόσκουν σε αυτά τα ζώα τους, στη συνέχεια, λόγω των κλιματολογικών προβλημάτων, που είχαν επιπτώσεις στην υγεία των κατοίκων, οι οικισμοί αυτοί εγκαταλείφθηκαν και οι κάτοικοί τους προσχώρησαν στους οικισμούς που διασώζονται μέχρι σήμερα. Είναι αξιοσημείωτο και θα πρέπει να αναφερθεί, ότι οι οικισμοί που διασώθηκαν, βρίσκονται σε τοποθεσίες που χαρακτηρίζονται για το υγιεινό τους κλίμα και, όπως όλα τ΄ Αρβανιτοχώρια της Ελλάδος, βρίσκονται πάνω σε υψώματα που τα «λούζει» ο ήλιος, σχεδόν όλη τη μέρα.

Οι οικισμοί λοιπόν, των νεώτερων χρόνων, με τη σειρά που παρουσιάστηκαν στις απογραφές, είναι οι παρακάτω:

Το Μαρτίνο

Ο οικισμός του Μαρτίνου, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή των Οθωμανών που έγινε το 1466, ως «Μαρτίν Μουζάκ» και είχε, τότε, 13 οικογένειες. Ιδρυτής του οικισμού, προφανώς, είναι ο ομώνυμος αρχηγός φάρας, ο Μαρτίν Μουζάκ. Στο βιβλίο μας: «Το Μαρτίνο (Μουζάκ) και τα προερχόμενα απ΄ αυτό Λάρυμνα (Καστρί), Λούτσι και Πύργος», αναφέραμε την λαϊκή παράδοση για την ονομασία του Μαρτίνου, σύμφωνα με την οποία, το Μαρτίνο παλαιά ονομαζόταν «Μουζάκ», αλλά ότι άλλαξε το όνομά του σε «Μαρτίνι», γιατί η Σουλτανομήτηρ, έχοντας το χωριό υπό την προστασία της, επιφύλασσε στους κατοίκους του, περιποίηση «μαναριών». Δηλαδή, ότι τους είχε σαν «μαρτίνια» της. Τελικά, από την έρευνα των αρχείων αποδεικνύεται, ότι η εκδοχή αυτή, ναι μεν δεν στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα, πλην όμως, ότι έχει μία βάση, αφού τον 17ο αιώνα, το Μαρτίνο (το μόνο χωριό της περιοχής), υπαγόταν, μαζί με την Λιβαδειά και άλλα 23 χωριά, στη δικαιοδοσία της Valide Sultan. Το επώνυμο «Μουζάκας» δεν έχει διασωθεί στα χωριά της περιοχής, είτε γιατί έγινε αλλαγή του επωνύμου, είτε γιατί οι απόγονοι μετακόμισαν σε άλλη περιοχή. Στην Λάρυμνα, υπήρχε μέχρι πρόσφατα το επώνυμο «Μουζάκας», αλλά η οικογένεια αυτή, σύμφωνα με πληροφορίες των κατοίκων του χωριού, είχε καταγωγή από την Κέρκυρα. Ο οικισμός διατηρείται σήμερα με την ονομασία «το Μαρτίνο» και είναι έδρα του Δήμου Οπουντίων.

Το Παύλο

Ο οικισμός αυτός, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466, ως «Παύλο Μουζάκ» και είχε, τότε, 24 οικογένειες. Ιδρυτής του οικισμού είναι ο ομώνυμος αρχηγός φάρας, ο Παύλο Μουζάκ, ο οποίος, προφανώς, ήταν συγγενής του Μαρτίνου Μουζάκ. Οι οικισμοί αυτοί, πήραν την ονομασία τους από τα μικρά ονόματα των ιδρυτών τους, για να μην υπάρχει σύγχυση. Ο οικισμός διατηρείται μέχρι σήμερα με την ονομασία «το Παύλο» και έχει ενταχθεί στο Δήμο Ορχομενού.

Το Λούτσι

Ο οικισμός του Λουτσίου, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466, ως «Αντρέα Λούτσι» και είχε, τότε, 9 οικογένειες. Ιδρυτής του οικισμού φέρεται να είναι ο ομώνυμος αρχηγός φάρας, ο Αντρέα Λούτσι. Το επώνυμο του ιδρυτού, διασώζεται μέχρι και σήμερα στο Μαρτίνο, ως «Λούτσιας». Ο οικισμός διατηρείται με την ονομασία «το Λούτσι» και έχει ενταχθεί στο Δήμο Ορχομενού.

Η Μαγούλα

Ο οικισμός αυτός, που βρισκόταν στην περιοχή της Αγίας Βαρβάρας του Πύργου, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466, ως «Μαγουλίτσα» και είχε, τότε, 70 οικογένειες. Στ΄ Αρβανίτικα «μαγούλα» ονομάζεται ο μικρός λόφος, σε αντιδιαστολή του βουνού, που ονομάζεται «μάλι». Προφανώς, οι κάτοικοι του οικισμού αυτού ασχολούνταν με την καλλιέργεια της βορειο-δυτικής πλευράς της Κωπαϊδας. Όμως, σύμφωνα με την παράδοση, ο οικισμός εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του, γιατί . πέθαιναν νέοι οι άντρες. Φυσικά αυτό θα πρέπει να είχε ως αιτία την ελονοσία, που, μέχρι πρόσφατα, ήταν πολύ διαδεδομένη στα χωριά του κάμπου της Κωπαϊδας. Η παράδοση επιβεβαιώνεται και από τα στατιστικά στοιχεία, αφού ο οικισμός αναφέρεται για τελευταία φορά στην απογραφή που έγινε από τους Οθωμανούς το 1688 και είχε τότε, μόλις 10 οικογένειες.

Το Ράδι

Ο οικισμός του «Ράδ», που βρισκόταν στην ομώνυμη περιοχή του Παύλου και συγκεκριμένα, γύρο από τη σωζόμενη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής και τα ερείπια της Παναγίας, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466 και είχε, τότε, 18 οικογένειες. Και για τον οικισμό αυτό υπάρχει παράδοση, ότι οι κάτοικοι πέθαιναν νέοι, αλλά εδώ, ως αιτία αναφέρεται το γεγονός, ότι στην περιοχή σχηματίζονταν ισχυρά ρεύματα. Παρ΄ όλο που ο αριθμός των κατοίκων του οικισμού αυτού αναφέρεται για τελευταία φορά από τον Επίσκοπο Αργυρό Φιλλιπίδη το 1810 (με 15 οικογένειες), είναι σίγουρο ότι εξακολουθούσε να υπάρχει για αρκετά χρόνια μετά, ίσως ως «εποχιακός» οικισμός, αφού το 1912, που διαλύθηκε ο Δήμος της Λάρυμνας, αναφέρεται σαν ένα από τα χωριά που ήταν ενταγμένα σ΄ αυτόν. Πάντως οι κάτοικοι του οικισμού αυτού, μετά και τους σεισμούς του 1894, που συγκλόνισαν την περιοχή της Λοκρίδας και προξένησαν μεγάλες καταστροφές, μετακινήθηκαν και εγκαταστάθηκαν οριστικά στον οικισμό του Παύλου.

Το Μοναχού

Ο οικισμός του «Μοναχού», που βρισκόταν στην περιοχή της «Τσούκας» του Μαρτίνου και συγκεκριμένα, γύρο από την τοποθεσία πούσ-ι Παπαθανάσ΄τ (=πηγάδι του Παπαθανάση), αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή των Οθωμανών του 1466, και είχε τότε, 14 οικογένειες. Ιδρυτής του οικισμού φέρεται να είναι ο Νικόλας Μοναχού. Οι κάτοικοι του οικισμού αυτού, που αναφέρεται για τελευταία φορά στην απογραφή του 1688, με 3 οικογένειες, εγκατέλειψαν την περιοχή, προφανώς σε αναζήτηση καλύτερων εδαφών, ή και για λόγους ασφάλειας και εγκαταστάθηκαν στους γειτονικούς οικισμούς του Μαρτίνου και της Μαλεσίνας.

Η Δένδρη

Ο οικισμός της «Δέντρης» ή «Βέντ-ρατ», που βρισκόταν στην ομώνυμη περιοχή του Παύλου και γύρο από την εκκλησία της Παναγίας της «Μισοσπορίτισας», αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466, με 11 οικογένειες. Η περιοχή του οικισμού, που μέχρι το 1932 ανήκε στα «μετόχια» της Μονής του Αγίου Γεωργίου Μαλεσίνας, εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους της στα τέλη του 17ου αιώνα. Για τελευταία φορά ο οικισμός αναφέρεται στην απογραφή του 1688, με 8 οικογένειες.

Τα Προσκυνά

Τα Προσκυνά, αναφέρονται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1466, με 41 οικογένειες. Είναι ο μόνος οικισμός της περιοχής, που οι κάτοικοί του δεν είναι Αρβανίτικης καταγωγής και μάλιστα, για το λόγο αυτό, από το 1857 έως το 1872, έγιναν και έδρα του Δήμου Λαρύμνης. Σήμερα ο οικισμός αυτός, έχει ενταχθεί στο Δήμο Μαλεσίνας.

Η Μαλεσίνα

Ο οικισμός της «Μαλιεσίνας», αναφέρεται για πρώτη φορά στη δεύτερη απογραφή των Οθωμανών, που έγινε το 1506, ως Μαλιεσίνα και είχε, τότε, 14 οικογένειες. Ιδρυτής του οικισμού φέρεται να είναι η φάρα των Μαλιέσι. Την ονομασία του όμως την οφείλει στη «Μαλιέσ’να», δηλαδή, στη χήρα κάποιου από τους Μαλιέσι. Ανάλογο παράδειγμα οικισμού, που πήρε την ονομασία του από χήρα, είναι τα Λουκίσια, που σημαίνει, το χωριό «της χήρας του Λουκά» (Λουκίσ’ς). Σύμφωνα με τα Οθωμανικά «κιτάπια», ένας από τους κατοίκους του οικισμού αυτού, στις αρχές του 16ου αιώνα, ήταν και ο Μαρτίν Μαλιέσι. Η επανάληψη του ονόματος «Μαρτίν», μας οδηγεί στο συμπέρασμα, ότι οι πρώτοι οικιστές της περιοχής, ενδεχομένως να προέρχονταν από περιοχές που οι κάτοικοι ήταν καθολικοί και ότι στη συνέχεια, με τη συμβολή της Μονής του Αγ. Γεωργίου, έγιναν Ορθόδοξοι. Το επώνυμο «Μαλιέσης» δεν διατηρείται στην περιοχή σήμερα, αλλά στ΄ αρβανιτοχώρια της περιοχής διασώζεται ένα δημοτικό τραγούδι, με το οποίο εξυμνούνται τα «ερωτικά κατορθώματα» κάποιου από τους Μαλιέσι (Γιώργη Μαλιέσι με ντι γκρα, νιν εμούαρ, νιν ελιά, κλπ). Ο οικισμός διατηρείται σήμερα με την «εξευγενισμένη» ονομασία «η Μαλεσίνα» και είναι έδρα του Δήμου Μαλεσίνας.

Το Μάζι

Το «Μάζ» αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή των Οθωμανών του 1540 και είχε τότε 23 οικογένειες. Οι κάτοικοί του, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς γερόντων του Μαρτίνου, είναι της ιδίας προέλευσης και καταγωγής με τους κατοίκους του Μαρτίνου και όχι με τους κατοίκους της Μαλεσίνας, παρ΄ όλο που ο οικισμός τους βρίσκεται κοντά στον δεύτερο. Για την επιβεβαίωση μάλιστα του ισχυρισμού τους, οι Μαρτιναίοι, επικαλούνται τους συγγενικούς δεσμούς που έχουν πολλές οικογένειες του Μαρτίνου, με οικογένειες από το Μάζι. Σήμερα ο οικισμός αυτός, που για ένα διάστημα είχε μετονομαστεί σε «Πευκοχώρι», είναι ενταγμένος στο Δήμο Μαλεσίνας.

Το Μαργαζί

Ο οικισμός του «Μα(ρ)γαζί», ο οποίος βρισκόταν στην ομώνυμη περιοχή του Μαρτίνου και συγκεκριμένα, στη διασταύρωση των δρόμων που ένωναν το Παύλο με τη Μαλεσίνα και τα Προσκυνά με το Μαρτίνο, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1540, με 6 οικογένειες και για τελευταία φορά στην απογραφή του 1570, με 7 οικογένειες. Προφανώς, οφείλει την ονομασία του σε κάποιο «μαγαζί», που διατηρούσε ένας από τους κατοίκους του, το οποίο εξυπηρετούσε τις ανάγκες των καλλιεργητών της περιοχής, αλλά και των οδοιπόρων, που την εποχή εκείνη ήταν αρκετοί.

Η Λάρυμνα (Καστρί)

Ο οικισμός της Λάρυμνας, αναφέρεται για πρώτη φορά και μάλιστα ως «Καστρί», με το Βασιλικό Διάταγμα της 25.8.1861 (ΦΕΚ. 65/1861), με το οποίο «δόθηκε άδεια για να ανεγερθεί πόλη στη θέση «Καστρί» της Λοκρίδας, όπου βρισκόταν η αρχαία Λάρυμνα». Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1879, με 159 κατοίκους. Σήμερα, έχει ενταχθεί στο Δήμο Οπουντίων και στην περιοχή του λειτουργεί το εργοστάσιο της «ΛΑΡΚΟ».

H Τσούκα

Ο οικισμός αυτός, που αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1907, με 129 κατοίκους, βρισκόταν στην ομώνυμη περιοχή του Μαρτίνου και είχε δημιουργηθεί από εργαζομένους στην εταιρεία εξόρυξης μεταλλεύματος της περιοχής, αλλά και από Μαρτιναίους. Ο οικισμός της Τσούκας, φαίνεται να είναι ακόμη «ζωντανός» αφού στην απογραφή του 2001 είχε 14 κατοίκους.

O Θεολόγος

Ο Θεολόγος, που οφείλει τ΄ όνομά του στην ομώνυμη εκκλησία της περιοχής, αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1928, με 86 κατοίκους. Είναι επίνειο και παραθεριστικό θέρετρο της Μαλεσίνας αλλά και των κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Έγινε πανελλήνια γνωστός, επειδή στην περιοχή του, είχε την παραθεριστική της κατοικία η αείμνηστη ηθοποιός, Αλίκη Βουγιουκλάκη. Στον Θεολόγο, ο οποίος είναι ενταγμένος στο Δήμο Μαλεσίνας, έχει δημιουργηθεί και ενταχθεί και ο οικισμός ΟΣΜΑΕ, των στρατιωτικών.

Τα Μεταλλεία Λάρυμνας

Ο οικισμός αυτός, που βρίσκεται απέναντι από τον οικισμό της Λάρυμνας και δίπλα στο εργοστάσιο της «ΛΑΡΚΟ», έχει κτιστεί από την εταιρεία αυτή και κατοικείται από εργαζόμενους σ΄ αυτή. Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1961, με 181 κατοίκους και σήμερα, είναι ενταγμένος στο Δήμο Οπουντίων.

Στη συνέχεια παραθέτουμε έναν συγκριτικό πίνακα με τη δημογραφική εξέλιξη και την παρουσία των νεώτερων οικισμών στην περιοχή του τέως Δήμου Λαρύμνης, με την σημείωση, ότι οι απογραφές από το έτος 1466 έως το 1688, έγιναν από το Οθωμανικό Κράτος, η απογραφή του 1800 από τον Άγγλο περιηγητή Λεϊκ, η απογραφή του 1810 από τον Επίσκοπο Αργυρό Φιλιππίδη και οι επόμενες, δηλαδή από το 1879 έως το 2001, από το ελεύθερο Ελληνικό Κράτος.

Υ.Γ. Τις ημέρες που στάλθηκε αυτό το κείμενο για δημοσίευση, γίνεται συζήτηση για μια νέα διοικητική διαίρεση της Ελλάδος, τα κύρια χαρακτηριστικά της οποίας, όπως λέγεται, θα είναι η μείωση του αριθμού των Δήμων, η κατάργηση των Νομών και η εκλογή του Περιφερειάρχη.

Υπό αυτές τις συνθήκες και προϋποθέσεις, δηλαδή, χωρίς τους περιορισμούς που έβαζαν τα όρια των Νομών, μπορεί να γίνει ενοποίηση των Δήμων Οπουντίων, Μαλεσίνας και Ακραιφνίου σε έναν μεγάλο Δήμο, που πρέπει να ονομάζεται Δήμος Λαρύμνης. Δηλαδή, μπορούν να ενταχθούν σε έναν κοινό Δήμο, οι οικισμοί: Μαρτίνου, Μαλεσίνας, Λάρυμνας, Προσκυνά, Θεολόγου, Παύλου, Λουτσίου, Πύργου, Κάστρου, Κόκκινου, Ακραιφνίου, Μεταλλείων Λάρυμνας και Νέου Κόκκινου, των οποίων οι κάτοικοι, έχουν κοινά πολιτιστικά στοιχεία και συμφέροντα.

Ένας τέτοιος Δήμος, που θα αντλεί έσοδα από την απασχόληση των κατοίκων του στη γεωργία, στη βιομηχανία, στην αλιεία, στην ιχθυοκαλλιέργεια, αλλά και στον τουρισμό (με την αξιοποίηση των παραλίων από το «Βίβο» μέχρι τα «Σκορπονέρια» και των αρχαιολογικών χώρων και των έργων της αρχαίας αποξήρανσης της Κωπαϊδας), μπορεί να είναι αυτάρκης και οι κάτοικοί του να ευημερούν.

 

* Ο Γ. Μίχας, είναι ο συγγραφέας του Βιβλίου: «Το Μαρτίνο (Μουζάκ) και τα προερχόμενα απ΄ αυτό Λάρυμνα (Καστρί), Λούτσι και Πύργος».

Το παρόν κείμενο, περιλαμβάνεται στο υπό έκδοση βιβλίο του: «Ιδιωματικές λέξεις και φράσεις της περιοχής του τέως Δήμου Λαρύμνης», όπου παρατίθεται και η σχετική βιβλιογραφία.