Κατά τον Πλούταρχο «είναι κουραστική και δύσκολος η ανεύρεση της αληθείας εις την ιστορίαν, όταν οι συγγραφείς, οι οποίοι την γράφουν αργότερον, χωρίζονται δια μακρού χρόνου από την εποχήν των γεγονότων».
Και είναι αλήθεια, δύσκολο, να μάθουμε τα ονόματα των πολεμιστών που υπερασπίστηκαν το Μαρτίνο, διότι τα στοιχεία που έχουμε είναι ελάχιστα και δε βοηθάνε στην πλήρη αποτύπωση της εικόνας. Τούτο οφείλεται όπως γράφει ο Γιώργης Λουκάς-Φανόπουλος στο δίτομο έργο του «Θήβα και Λειβαδιά Χωραϊται και Χωρικοί στο ’21», «…στο ότι, πολλοί αγωνιστές έχασαν τα πιστοποιητικά εκδουλεύσεών τους, άλλων χάθηκαν όταν τα υπέβαλλαν κατά πρώτον (γύρω στα 1833 μέχρι 1846) στην επί του Αγώνος και Θυσιών Εξεταστική Επιτροπή, άλλοι ότι δεν θυμούνταν -γερασμένοι πια- το 1865 και 1871 που τους ζητούσαν τα πιστοποιητικά τα γεγονότα, άλλοι γιατί τις αιτήσεις τους τις συνέταξαν αγράμματοι ή μη δείχνοντας μεγάλο ενδιαφέρον γραμματιζούμενοι, άλλοι γιατί τα απέσυραν και άλλοι γιατί κατατάχθηκαν λίγο αργότερα από την έκρηξη της επανάστασης και ήσαν σε μικρή ηλικία, εξακολούθησαν το στρατιωτικό τους στάδιο μετά το τέλος του Αγώνα και αποστρατεύθηκαν περνώντας στη σύνταξη κανονικά, έτσι που να είναι, αν όχι ικανοποιημένοι, τουλάχιστον όχι αδικημένοι, ώστε να μην αισθάνονται την ανάγκη να καταφύγουν στην Εξεταστική Επιτροπή για να τους κατατάξει στον βαθμό που θεωρούσαν τον εαυτό τους ότι άξιζε».
Εδώ όμως οφείλουμε και πρέπει να πούμε ένα μεγάλο ευχαριστώ, στους παλαιότερους ερευνητές (αναφέρονται στη βιβλιογραφία), οι οποίοι κάτω από πραγματικά δύσκολες συνθήκες, με κόπο και τεράστιες οικονομικές δυσκολίες, διέσωσαν και ανέδειξαν μέσα απ’ τα «παλιόχαρτα», πρόσωπα και γεγονότα, που σχετίζονται με τον ιερό αγώνα στην περιοχή μας. Οι εργασίες τους παρέχουν πλούτο πληροφοριών και συνθέτουν την τοπική μας ιστορία.
Σχετικά με τη δική μου προσπάθεια˙ μετά από μακρόχρονη έρευνα σε αρχεία και βιβλιοθήκες, κατάφερα να συντάξω ένα μικρό κατάλογο -τον οποίο και παρουσιάζουμε- με εξήντα τρία (63) ονόματα «πολεμικών ανδρών», όπου με βάσει τα πιστοποιητικά τους,
έλαβαν μέρος στη μάχη του Μαρτίνου. Ο κατάλογος βέβαια δεν είναι πλήρης και δεν εξαντλεί το θέμα μας. Τα κιτρινισμένα χειρόγραφα των αρχείων πιθανόν να κρύβουν και άλλα στοιχεία… Θεωρώ όμως, ότι η εργασία αυτή, θα είναι χρήσιμη στους μελλοντικούς ερευνητές της τοπικής ιστορίας.
ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ (η μάχη του Μαρτίνου)
Η νικηφόρα μάχη στο Μαρτίνο, έγινε σε μια πραγματικά δύσκολη χρονική στιγμή, για την τύχη του έθνους. Τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων (οικονομικά και στρατηγικά) αλληλοσυγκρούονταν και δεν άφηναν περιθώρια για φιλάνθρωπες διαθέσεις στο ιερό δικαίωμα των Ελλήνων να ζήσουν ελεύθερα. «Δεν είμαι φιλάνθρωπος ούτε προπάντων φιλέλλην. Δεν εκτιμώ ιδιαιτέρως τους Έλληνας ούτε τους Τούρκους», είχε δηλώσει κατηγορηματικά στον Καποδίστρια ο Άγγλος ναύαρχος Κόδριγκτων, πρωταγωνιστής της καταστροφής των Τουρκοαιγυπτίων στο Ναβαρίνο (8-10-1827). Η απόφαση των ξένων δυνάμεων ήταν ξεκάθαρη απέναντι στους Έλληνες. Τα σύνορα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους έπρεπε να περιοριστούνε στην Πελοπόννησο και σε μερικά νησιά. Οι συστάσεις άλλωστε του Άγγλου ναυάρχου Μάλκολμ προς τον Κυβερνήτη, ήταν σαφείς: «να τραβηχθούν τα στρατεύματα τα Στερεοελλαδίτικα εντός του Ισθμού, καθώς και εκείνα της Κρήτης να αποσυρθούν από τα φρούρια τα οποία πολιορκούν δια ξηράς». Στις απαιτήσεις του Μάλκολμ ο Καποδίστριας έδωσε την εξής απάντηση: «δια κάθε άλλο τα ελληνικά στρατεύματα ημπορούν να τον ακούσουν, αλλά δια να αποσυρθούν από την πατρίδα των ούτε τον ακούγουν, ούτε δύναται να τους διατάξει».
Ο κλήρος για την ανατροπή αυτού του ξεδιάντροπου σχεδίου, που άφηνε έξω από τα γεωγραφικά σύνορα την Ανατολική Στερεά, έπεσε στον αρχηγό της ΣΤ’ χιλιαρχίας, Βάσο Μαυροβουνιώτη. Με εντολή του Στρατάρχη Δημήτριου Υψηλάντη, ανέλαβε την εκκαθάριση της Ανατολικής Ρούμελης, από το τούρκικο στοιχείο. Ο αγώνας που ακολούθησε ήταν σκληρός. Οι Τούρκοι έπαιζαν το τελευταίο τους χαρτί… λέει ο Κασομούλης «έτρεχαν, να ανοίξουν τον δρόμον του Ευρίπου και ενωμένοι με εκείνους, τους εν Χαλκίδι Τούρκους, να ξαναποκτήσουν τας επαρχίας, καθ’ ον καιρόν ήξευραν και αυτοί ότι αποφασίζεται η τύχη της ελλάδος».
Η θέση του Μαρτίνου, στρατηγικό πέρασμα, που συνέδεε τη Λαμία (βάση εξόρμησης των Τούρκων στην Ανατολική Ελλάδα), με τη Θήβα και τη Χαλκίδα, αποτέλεσε πεδίο σύγκρουσης της ΣΤ’ Χιλιαρχίας -η οποία έλεγχε την περιοχή- και της στρατιάς του Μαχμούτ Πασά της Λαμίας. ‘Επρεπε «πάση θυσία» να χτυπηθούν και να διαλυθούν οι υπερασπιστές του Μαρτίνου, για να ελευθερωθεί ο δρόμος από Λαμία προς Μαρτίνο, Θήβα και Χαλκίδα.
Η επίθεση των Τούρκων σχεδιάστηκε, ύστερα από συνεννόηση του Μαχμούτ με τον Ομέρ πασά της Εύβοιας, ο οποίος τον διαβεβαίωσε ότι θα έσπευδε κι αυτός ταυτόχρονα να προσβάλει το Βάσο από το μέρος των Θηβών και δια μέσου του Κοκκίνου. Η στρατιά του Μαχμούτ αριθμούσε τρεις χιλιάδες πεζικό και πεντακόσιους ιππείς. Η πρώτη αψιμαχία, έγινε στις 28 του Γενάρη, λίγο έξω από το Μαρτίνο. Την επομένη, 29 Ιανουαρίου πρωί πρωί, οι Τούρκοι προχώρησαν προς το χωριό και πλησίασαν τους άντρες του Βάσου «ως ενός πιστολιού βολήν». Τότε, τα ελληνικά καριοφίλια πήραν φωτιά βρόντησαν και σκόρπισαν το θάνατο στον εχθρικό στρατό.
Ο Υψηλάντης στην αναφορά του προς τον Α. Μεταξά μέλος του Γενικού Φροντιστηρίου αναφέρει ως εξής τα καθέκαστα: «…Τρεις φοράς επανέλαβον οι εχθροί την έφοδον με την αυτήν ορμήν, πλην και τας τρεις απέκρουσαν από τους Έλληνας με μεγάλην ζημίαν˙ τέλος την τετάρτην φοράν, αφού ένας από τους πρωτίστους των Τούρκων έπεσε κατά γης, εκυρίευσεν όλον τον εχθρικόν στρατόν τρόμος, πανικός και ετράπησαν εις φυγήν άτακτον. Τότε ο αρχηγός Βάσος προσκαλών τους στρατιώτας του επήδησε πρώτος έξω από τα οχυρώματα, και φονεύσας ιδιοχείρως τρεις εχθρούς, έδωκε το παράδειγμα εις τους ιδικούς του, και κατεδίωξαν τους Τούρκους δυο ώρας μακράν, όπου ο αιφνιδίως επιπεσών χειμών τους ανεχαίτησε. Τα τρόπαια της λαμπράς ταύτης νίκης είναι διακόσιοι των εχθρών φονευμένοι, τρεις σημαίαι και πολλά λάφυρα˙ ο αριθμός των πληγωμένων εχθρών πρέπει να είναι πολύ μεγάλος, και ολίγοι απ’ αυτούς θα έφθασαν ζώντες εις Λεβαδείαν εξ αιτίας του ψύχους».
Η νίκη της ΣΤ’ χιλιαρχίας στο Μαρτίνο σύμφωνα με τον Στρατάρχη «Εκτός της μεγάλης φθοράς, την οποίαν επροξένησεν εις τους εχθρούς, είναι και τα ηθικά της αποτελέσματα όχι μικρά, διότι εις μεν τους Τούρκους ενέπνευσε τρόμον μεγαλώτατον, εις δε τον επίλοιπον στρατόν ευγενή άμιλλαν, και εγκαρδίωσε και τους καταφοβισμένους κατοίκους».
Ο Καθηγητής κ. Τριαντάφυλλος Παπαναγιώτου γράφει σχετικά: «η νίκη στο Μαρτίνο στάθηκε ανυπολόγιστα ευεργετική για το αίσιο τέρμα του αγώνα. Οι Ανατολικο-Ρουμελιώτες δεν υπέκυψαν, ο τόπος μας δεν άδειασε και δεν εγκαταλείφθηκε από τα αρματωμένα ηρωικά παιδιά του. Οι χιλιαρχίες του Δημήτριου Υψηλάντη έμειναν στις θέσεις τους και, όταν χρειάσθηκε, έδωσαν στους δυνάστες τη χαριστική βολή (στην Πέτρα της Βοιωτίας). Νίκησαν και υποχρέωσαν, στις 12-13 Σεπτεμβρίου 1829, πέντε χιλιάδες Τούρκους, συνθηκολογώντας, να παραδώσουν στον αγνό πατριώτη Δημήτριο Υψηλάντη ολόκληρη σχεδόν την Ανατολική Ρούμελη».
Τα «τετελεσμένα» αυτά γεγονότα, ισχυροποίησαν τη θέση του Καποδίστρια στο διπλωματικό πεδίο, και του έδωσαν τη δυνατότητα ν’ απαντήσει στη διακοίνωση του βρετανού αντιπρέσβη Ντώκινς, με τα εξής λόγια: «…Αι επαρχίαι της Στερεάς Ελλάδος συνδέθησαν επισήμως εις τας ημέρας των δοκιμασιών και της δυστυχίας, ώστε ποτέ να μη χωρίσωσι τα συμφέροντά των από εκείνα της Πελοποννήσου και των νήσων…».
Οι Ευρωπαϊκές Μεγάλες Δυνάμεις, υποχρεώθηκαν ύστερα από τη νέα κατάσταση που είχε διαμορφωθεί, να υπογράψουν στις 27/9 Ιουλίου 1832 στην έδρα του Σουλτάνου, τη «συνθήκη της Κωνσταντινουπόλεως», το πιο βασικό διπλωματικό έγγραφο, που αναγνώριζε την Ελληνική ανεξαρτησία. Η Ελλάδα είναι πια ελεύθερο κράτος με σύνορα εκεί που ο Καποδίστριας τα είχε προβλέψει (γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού με ολόκληρη τη Στερεά, την Πελοπόννησο, την Εύβοια και τις Κυκλάδες).
Με την άφιξη του Καποδίστρια, το 1828, έχουμε «τα πρώτα περί του στρατού μέτρα», που αποσκοπούσαν στην οργάνωση των άτακτων σωμάτων, σε οργανωμένες στρατιωτικές μονάδες. Επιδίωξη του Κυβερνήτη ήταν η δημιουργία εθνικού στρατού σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Οι αλλαγές όμως στα στρατιωτικά πράγματα της χώρας δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι διεργασίες απαιτούσαν λεπτούς χειρισμούς από την πλευρά της κυβέρνησης, για την αντιμετώπιση κυρίως των «άτακτων» οπλαρχηγών, που έβλεπαν ότι περιορίζεται σε μεγάλο βαθμό η εξουσία τους. Η προσπάθεια αυτή τελικά πέτυχε και σύμφωνα με το σχέδιο του «διοργανισμού των Χιλιαρχιών» δημιουργήθηκαν δέκα (10) χιλιαρχίες.
Ο Βάσος Μαυροβουνιώτης, διακεκριμένος οπλαρχηγός στην Ανατολική Στερεά, προτάθηκε από τον Στρατάρχη Δημήτριο Υψηλάντη, για ν’ αναλάβει την αρχηγία της ΣΤ’ Χιλιαρχίας. Στη Χιλιαρχία αυτή κατατάχθηκαν παλαίμαχοι αγωνιστές, έμπιστοι του Βάσου, οι οποίοι προέρχονταν κυρίως από την Ανατολική Ρούμελη. Κατά τον σχολιαστή του Κασομούλη (Γιάννη Βλαχογιάννη) «…του Βάσου η Χιλιαρχία ονομάστηκε μοναχά Αρχηγία, με δυο πεντακοσιάρχους Τσουρά και Κλίμακα, και χωριστό το σώμα του Σκουρτανιώτη». Η δύναμη της Χιλιαρχίας υπολογίζεται σε 860 περίπου άνδρες, μαζί με τους επιτελικούς.
Στη μάχη του Μαρτίνου, δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα, πόση ήταν η δύναμη των Ελλήνων που πολέμησε. Από τις γραπτές μαρτυρίες που υπάρχουν μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε. Ο Κασομούλης στα «Απομνημονεύματα» αναφέρει σχετικά: «η Χιλιαρχία του Βάσου, τοποθετημένη εις Μαρτίνου και Μαλεσίνα χωρία, εσυγκεντρώθη οχυρωθείσα εντός των οικιών του Μαρτίνου…». Το γεγονός, ότι η Χιλιαρχία είχε μοιραστεί στα δυο χωριά ( προφανώς για να εξυπηρετηθεί) δείχνει, ότι η δύναμή της πρέπει να ήταν μεγάλη. Την υπόθεση αυτή ενισχύει και μια επιστολή του Μαυροβουνιώτη, προς τον Χιλίαρχο Διονύσιο Ευμορφόπουλο, που βρισκόταν εκείνο το χρονικό διάστημα στην περιοχή και είχε την έδρα του στην Αταλάντη.
Γράφει… ο Μαυροβουνιώτης, στις 14 Δεκεμβρίου 1828, από τη Μαλεσίνα «…Επειδή και σήμερον ήλθε και ο κ. Λιακόπουλος και δεν χωριόμαστε εντός εις Μαρτίνι μόνον για τούτο παρακαλείσε αν αγαπάς να αδειάζης το Προσκυνά ή το Μάζι καθώς ομίλησες και του υπασπιστού μου και να έχω απόκρισίν σου». Ο Μήτρος Λιακόπουλος, οπλαρχηγός με καταγωγή από τη Μηλιά Ολύμπου, την περίοδο αυτή έφερε το βαθμό του εκατόνταρχου και πιθανόν είχε στη δύναμή του περί τους 150 άνδρες. Για συμμετοχή του Λιακόπουλου όμως, στη μάχη του Μαρτίνου, δεν υπάρχει σχετική αναφορά.
Σπουδαία ενημέρωση έχουμε και από τη «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος» (φ. 14/16-2-1829). Στο συγκεκριμένο φύλλο υπάρχει η επίσημη αναφορά του Δημήτριου Υψηλάντη για τη μάχη του Μαρτίνου. Ο Στρατάρχης, μεταξύ άλλων, αναφέρει ονομαστικά τους αξιωματικούς της Χιλιαρχίας, που διακρίθηκαν στη μάχη. Γράφει σχετικά: «Ο αρχηγός Βάσος Μαυροβουνιώτης επαινεί την ανδρείαν και φρόνησιν των πεντακοσιάρχων Τριανταφύλλου Τσουρά, Ιωάννου Κλίμακα, και των εκατοντάρχων Μ. Γρίβα, Ιωάν. Κοντούλη, Στ. Μαυροδήμου, Δ. Κριεκούκη, Δ. Στάμου, Μ. Λάππα, Τ. Μαυρομματέου, Λάμπρου Οδυσσέως, Γ. Παγώνα˙ έκαμαν δε τα χρέη των εν γένει και όλοι οι λοιποί αξιωματικοί και στρατιώται».
Ο Καθηγητής κ. Στέφανος Παπαγεωργίου στο βιβλίο του «Η στρατιωτική πολιτική του Καποδίστρια», χρησιμοποιώντας αρχειακό υλικό, αναφέρει ότι η ΣΤ’ Χιλιαρχία ήταν στελεχωμένη με τους ανωτέρω αξιωματικούς (δυο πεντακοσίαρχους και εννέα εκατόνταρχους). Δηλαδή, όσοι αναφέρονται και στην επίσημη αναφορά του Δημήτριου Υψηλάντη. Λαμβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω οδηγούμαστε στο συμπέρασμα, ότι ο Μαυροβουνιώτης «έριξε» στη μάχη όλη τη δύναμη της Χιλιαρχίας, περίπου 860 άνδρες. Επίσης, στη μάχη, έλαβε μέρος και ο Γεώργιος Σκουρτανιώτης. Η παρουσία του μάλιστα έγειρε την πλάστιγγα της νίκης προς τους Έλληνες. Ο Γεώργιος Σκουρτανιώτης, ήταν επικεφαλής ανεξάρτητου τμήματος, με δύναμη 300 περίπου άνδρες¹.
Σύμφωνα λοιπόν με τα παραπάνω, οι «οργανωμένοι» αγωνιστές που έλαβαν μέρος στη μάχη του Μαρτίνου, πρέπει να ήταν 1.000 ως 1.300 άνδρες.
Σχετικά με τη δραστηριότητα των ντόπιων, δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες (τουλάχιστον μέχρι σήμερα), για να έχουμε μια ολοκληρωμένη εικόνα της δράσης τους. Τα μοναδικά έγγραφα που αναφέρουν συμμετοχή Μαρτιναίων, στη μάχη, είναι τα πιστοποιητικά τριών ντόπιων αγωνιστών, του Δήμου Αγγελή, του Δήμου Κούρου και του Λουκά Νικολάου ή Κούρου. Στο σημείο αυτό πρέπει να σημειωθεί ότι, το ζήτημα της συμμετοχής των Μαρτιναίων στον αγώνα της επανάστασης, και ειδικότερα στη συγκεκριμένη μάχη, χρειάζεται περισσότερη διερεύνηση. Κάθε ατεκμηρίωτη άποψη είναι παρακινδυνευμένη. Το μόνο που μπορούμε να πούμε, στηριζόμενοι στα γεγονότα και στις λίγες γραπτές αναφορές που υπάρχουν, είναι ότι οι Μαρτιναίοι, πρέπει να βοήθησαν στην εξυπηρέτηση των στρατιωτικών σωμάτων (κυρίως σε καταλύματα και τροφοδοσία). Όπως μας πληροφορεί ο Κασομούλης, τα ελληνικά τμήματα βρίσκονταν στην περιοχή για πάνω από ένα μήνα. «Οι Χιλιαρχίες έλαβαν διαταγή να τοποθετηθούν η μεν Δ’ (του Δυοβουνιώτη) προς την Βουδουνίτζαν (Λοκρίδαν) και Θερμοπύλας, η δε (Η’) του Ευμορφοπούλου εις την Λοκρίδαν, (και αυτή) να δίδη βοήθειαν (εις την πρώτην), και (εις) Αταλάντην, η δε (ΣΤ’) του Βάσου εις την (αυτήν) επαρχίαν Αταλάντης προς το (χωρίον) Μαρτίνου και ο Στρατάρχης με την Φρουράν εις Αράχωβαν και Ζεμενόν. Η δε Β’ Χιλιαρχία εις Λιβαδιάν και εις Πέτραν, (πάσαι) προμηθευόμεναι (τας τροφάς των) από τας (αντιστοίχους) επαρχίας».
Ο καθένας μπορεί να φανταστεί τις ανάγκες που προκύπτουν σε ένα στράτευμα κατά την παραμονή του σε μια εμπόλεμη περιοχή. Επίσης, μπορεί να φανταστεί, και τις θυσίες των ντόπιων, για την εξυπηρέτηση και συντήρηση του στρατεύματος.
Ο Κασομούλης αναφέρει και ένα άλλο γεγονός που συνέβη εκείνη την περίοδο στο Μαρτίνο και δείχνει το κλίμα της εποχής. «Φθάσαντες εις Μέγαρα ειδοποιήθημεν ευθύς ότι εις την περίστασιν καθ’ ην ημείς εδιοργανιζόμασθον, περί τα τέλη Φεβρουαρίου (1828), οι αξιωματικοί Κριεκούκης και Ξεπούλιας με 600 εκ του στρατοπέδου Ελευσίνος, μεταβάντες εις Μαρτίνου Λοκρίδος άρπαξαν έως 600 γελάδια και 2 χιλδ. πρόβατα, τα οποία επώλησαν, και εμοίρασαν ανά 300 γρ. (γρόσια) ο κάθε στρατιώτης. Οι Μαρτιναίοι, παρακολουθούντες τους, είχον φθάσει με αναφοράς των προς τον Στρατάρχην, όστις τους διεύθυνεν εις το πολιτικόν δικαστήριον, πλην τίποτε δεν έγινεν».
Η προσφορά των Ελλήνων στην επανάσταση ήταν ποικίλη. Ο Γιώργης Λουκάς-Φανόπουλος γράφει σχετικά: «…για να σταθεί ένας τέτοιος αγώνας, χρειάστηκαν τροφές, ρούχα, τσαρούχια, μπαρούτη και βόλια… ο λαός, αυτός ο Μεγάλος Προμηθέας, έδωσε ό,τι είχε ανάγκη τότε η πατρίδα».
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Ο Ευμορφόπουλος παρά την ειδοποίηση που του έστειλε ο Βάσος για βοήθεια, από δειλία προτίμησε να οχυρωθεί στο Γαϊδουρονήσι και να μη λάβει μέρος στην άμυνα του Μαρτίνου. Δεν επέτρεψε μάλιστα ούτε και στον Σκουρτανιώτη, που βρισκόταν κάτω από τις διαταγές του, να πάει να τους ενισχύσει, επειδή φοβόταν να εγκαταλείψει τις επίκαιρες θέσεις που κατείχε. Ο Σκουρτανιώτης, όμως, απείθησε στις διαταγές του Ευμορφόπουλου και έσπευσε να βοηθήσει το Βάσο.
Ο Ευμορφόπουλος, σατυριζόμενος για τη θέση την οποία κατέλαβε, χωρίς να συμπράξει στη μάχη, έκαναν γι’ αυτόν και στίχο:
ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ
1) Γεωργίου Δ. Τσεβά, Ιστορία της Θήβας και της Βοιωτίας, ΠΚΔΘ 2006
2) Γεωργίου Κ. Μίχα, Το Μαρτίνο και τα προερχόμενα απ’ αυτό Λάρυμνα - Λούτσι - Πύργος, Λούτσι 1978
3) Γιώργη Β. Λουκά-Φανόπουλου, Θήβα και Λειβαδιά-Χωραϊται και Χωρικοί στο ’21 τ. Α’ & Β’, Αθήνα 1976
4) Κων)νος Χρ. Χρήστου, Αγωνιστές του ’21 Περιοχής τέως Δήμου Πλαταιών, 1984
5) Μάνθου Κ. Χριστοφόρου, Η Οπουντία Λοκρίδα και η Αταλάντη τ.Α’, Αθήνα 1999
6) Νικ. Κασομούλη, Απομνημονεύματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, τ.Γ’
7) Στέφανος Π. Παπαγεωργίου, Η Στρατιωτική Πολιτική του Καποδίστρια, Εστία 1986
8) Τάκης Λάππας, Λειβαδιά και Λειβαδίτες στο ’21
9) Τριαντάφυλλου Δ. Παπαναγιώτου, Λοκρικό Εικοσιένα-Η Μάχη του Μαρτίνου και η Σημασία της, Δήμος Οπουντίων 2000
10) Τριαντάφυλλου Δ. Παπαναγιώτου, Η Φθιώτης στο ’21, Νομαρχία Φθιώτιδος 1971
ΒΑΣΟΣ ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΩΤΗΣ, ΜΠΕΛΟΠΑΥΛΙΤΣ ΜΑΥΡΟΒΟΥΝΙΟΥ, ΧΙΛΙΑΡΧΟΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ, ΝΤΡΕΜΙΤΣΑ ΣΑΛΩΝΩΝ, ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΣ
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΣ ΤΖΟΥΡΑΣ, ΛΗΜΝΟΣ, ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ Η' ΓΑΤΣΗΣ ΣΚΟΥΡΤΑΝΙΩΤΗΣ,ΣΚΟΥΡΤΑ ΘΗΒΩΝ, ΠΕΝΤΑΚΟΣΙΑΡΧΟΣ
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΡΙΒΑΣ, ΘΗΒΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΝΤΟΥΛΗΣ, ΔΕΡΒΕΝΟΧΩΡΙΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΣΤΑΜΟΣ ΜΑΥΡΟΔΗΜΟΣ, ΘΗΒΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΡΙΕΚΟΥΚΗΣ, ΘΗΒΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΜΗΤΡΟΣ ΣΤΑΜΟΥ, ΘΗΒΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΜΗΤΡΟΣ ΛΑΠΠΑΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΤΑΣΗΣ ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΕΟΥ Η' ΜΠΟΚΟΣ, ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΙ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΛΑΜΠΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΩΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΓΙΩΡΓΑΚΗΣ ΠΑΓΩΝΑΣ, ΤΟΠΟΛΙΑ (ΚΑΣΤΡΟ), ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΔΗΜΟΣ ΑΓΓΕΛΗ ΜΑΡΤΙΝΟ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΚΟΥΡΟΣ, ΜΑΡΤΙΝΟ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΛΟΥΚΑΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Η' ΚΟΥΡΟΣ, ΜΑΡΤΙΝΟ, ΠΕΝΤΗΚΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΤΡΑΚΑΚΗΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΑΛΕΞΑΝΔΡΗΣ ΠΑΣΠΑΛΗΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΑΞ/ΚΟΣ 6ης ΤΑΞΗΣ
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΖΗΤΟΥΝΙΑΤΗΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΥΠΑΞ. Β' ΤΑΞΗΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΕΙΒΑΔΙΤΗΣ, ΛΕΙΒΑΔΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΛΑΧΟΠΟΥΛΟΣ, ΔΙΣΤΟΜΟ, ΥΠΑΞ. Β' ΤΑΞΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΝΔΡΙΑΝΟΥ, ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ ΘΗΒΩΝ, ΥΠΑΞ. Β' ΤΑΞΗΣ
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΑΝΔΡΙΑΝΟΣ του Γ., ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ ΘΗΒΩΝ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΚΑΤΖΟΥΝΗΣ, ΑΓΙΟΙ ΘΕΟΔΩΡΟΙ ΘΗΒΩΝ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΛΟΥΚΑΣ ΜΠΟΥΝΤΟΥΡΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΚΩΝ/ΝΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η' ΠΑΛΛΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΜΗΤΡΟΣ ΒΡΕΤΟΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΓΙΑΝΝΙΤΖΟΥ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΛΙΣΑΤΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΙΚΡΟΣ Η' ΤΣΑΡΑΜΠΑΡΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΚΩΤΖΟΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΚΟΥΤΕΡΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΧΑΤΖΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΚΑΣΚΑΝΤΑΜΗΣ, ΒΑΓΙΑ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΕΔΟΥΜΗΣ, ΒΙΛΛΙΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΣΤΑΘΗΣ ΓΚΙΚΑΣ, ΘΗΒΑ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΥΣΤΙΑΝΟΣ, ΘΗΒΑ, ΜΠΟΥΛΟΥΞΗΣ
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΜΕΛΕΤΟΥ, ΘΗΒΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΘΕΟΔΩΡΗΣ ΠΑΝΟΣ, ΘΗΒΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΙΑΓΚΛΗΣ, ΘΗΒΑ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΠΑΝΟΥΣΗΣ ΒΥΛΛΙΩΤΗΣ, ΠΛΑΤΑΙΕΣ, ΥΠΑΞ. Β' ΤΑΞΗΣ
ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΡΗΓΟΡΗΣ, ΠΛΑΤΑΙΕΣ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΛΑΜΠΡΟΣ ΖΑΧΑΡΙΑΣ, ΠΛΑΤΑΙΕΣ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΚΟΛΙΟΣ ΝΙΚΑΣ, ΠΛΑΤΑΙΕΣ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΚΩΤΣΟΣ ΑΝΥΦΑΝΤΗΣ, ΚΡΙΜΠΑΤΣΙ (ΚΑΛΟ ΧΩΡΙΟ), ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΤΕΡΙΝΗΣ, ΛΙΑΤΑΝΗ (ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ), ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΣΠΥΡΟΣ ΚΟΤΖΑΝΗΣ, ΛΙΑΤΑΝΗ (ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ), ΠΕΝΤΑΡΧΟΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΧΟΟΥ, ΛΙΑΤΑΝΗ (ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ), ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΙΩΑΝΝΟΥ, ΛΙΑΤΑΝΗ (ΑΓΙΟΣ ΘΩΜΑΣ), ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ, ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΙ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΑΤΣΙΜΙΧΑΣ, ΜΑΥΡΟΜΜΑΤΙ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΚΟΛΙΟΣ ΣΤΑΜΟΥ, ΜΟΥΣΤΑΦΑΔΕΣ (ΚΑΛΛΙΘΕΑ), ΕΙΚΟΣΙΠΕΝΤΑΡΧΟΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΣΚΑΛΑΦΟΥΡΗΣ, ΣΚΟΥΡΤΑ ΘΗΒΩΝ, ΥΠΑΞ. Β' ΤΑΞΗΣ
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΔΕΔΑΚΗΣ, ΣΧΗΜΑΤΑΡΙ, ΜΑΓΓΑΤΖΗΣ
ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ, ΣΧΗΜΑΤΑΡΙ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΔΗΜΟΣ ΠΑΥΛΟΥ ΣΧΗΜΑΤΑΡΙ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓΓΕΛΟΥ, ΚΟΚΚΙΝΟ ΘΗΒΩΝ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΤΣΑΒΡΙΑΣ Η' ΣΑΡΓΟΣ, ΚΟΚΚΙΝΟ ΘΗΒΩΝ, ΕΙΚΟΣΙΠΕΝΤΑΡΧΟΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΡΙΤΣΑΣ, ΑΚΡΑΙΦΝΙΟ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΠΟΛΙΤΗΣ, ΑΚΡΑΙΦΝΙΟ, ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΣΙΠΟΥΛΙΑΣ, ΒΑΘΥ ΑΥΛΙΔΟΣ, ΕΚΑΤΟΝΤΑΡΧΟΣ
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΖΑΚΩΝΑΣ, ΔΡΑΜΕΣΙ (ΑΥΛΙΔΑ), ΥΠΑΞ. Α' ΤΑΞΗΣ
ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ, ΚΡΑΒΑΣΑΡΑΣ (ΒΑΣΙΛΙΚΑ), ΣΤΡΑΤΙΩΤΗΣ
https://www.martino.gr/
