Ας δούμε κατ' αρχάς, πώς προήλθε το όνομα της Αιτωλίας... Σύμφωνα με τη Μυθολογια, ο Αιτωλός ήρθε από την Ηλεια και με πόλεμο κατέλαβε την περιοχή. Σκότωσε το Δόρο, το Λαόδοκο και τον Πολυποίτη, γιούς του Απόλλωνα και της Φθίας και ονόμασε την περιοχή Αιτωλία. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η Αιτωλία δεν ήταν μια πόλη-κράτος, αλλά μια μεγάλη περιοχή με ενιαία διοίκηση.

Και δυο λόγια για τον Αιτωλό. Μετά τον κατακλυσμό, ο Δευκαλίωνας με την Πύρρα έκαναν στη Θεσσαλία τον Έλληνα, τον Αμφικτύονα και την Πρωτογένεια. Η Πρωτογένεια έκανε με τον Δία τον Αέθλιο. Ο Αέθλιος με την Καλύκη του Αιόλου έκανε τον Ευδυμίωνα. Ο Αίολος ήταν γιος του Έλληνα. Ο Ευδυμίωνας με Αιολείς από τη Θεσσαλία εγκαταστάθηκε στην Ηλεία. Εκεί με την Ιφιάνασσα έκανε τον Επείο, τον Παίονα, τον Αιτωλό και την Ευρυκύδα. Ο Αιτωλός, επειδή σκότωσε ακούσια κάποιον Άπι από την Αρκαδία, κατά το έθιμο της εποχής εκπατρίστηκε και πήγε στην Κουρήτιδα χώρα, την οποία ονόμασε Αιτωλία.

Ας δούμε τώρα τι ήταν αυτή η περίφημη Αιτωλική Συμπολιτεία... Στους ιστορικούς χρόνους η Αιτωλία περιελάμβανε την Αρχαία Αιτωλία, από τη Λίμνη Τριχωνίδα και κάτω, και την Επίκτητη, η οποία εκτεινόταν βόρεια της Τριχωνίδας, από την αριστερή όχθη του Αχελώου ως τη Δωρίδα, εκτός από το παραλιακό τμήμα από τη Ναύπακτο ως το Αντίρριο, που το κατείχαν οι Εσπέριοι Λοκροί. Περιελάμβανε δε η Επίκτητη Αιτωλία, την Αγραία ή Αγραίδα, την Απεραντία, την Ευρυτανία, την Οφιονία και την Αποδοτία.

Η ακριβής χρονολογία ίδρυσης της Αιτωλικής Συμπολιτείας (Κοινό των Αιτωλών) είναι άγνωστη. Πάντως είχε ιδρυθεί πριν το 338 π.Χ., όταν οι Αιτωλοί με τη βοήθεια του Μακεδόνα Φιλίππου Β' πήραν τη Ναύπακτο, η οποία έκτοτε αποτέλεσε αναπόσπαστο τμήμα της Αιτωλικής Συμπολιτείας.

Η Αιτωλική Συμπολιτεία η οποία έπαιξε ηγετικό ρόλο στα ελληνικά πράγματα κατά τους επόμενους αιώνες, είχε επεκτείνει την επιρροή της ή την κυριαρχία της από την Αμφιλοχία ως τη Βοιωτία και σε μεγάλο μέρος της Θεσσαλίας.

Την εμπιστοσύνη και το σεβασμό των γύρω πόλεων αύξησαν οι Αιτωλοί με την απόκρουση των Γαλατών επιδρομέων το 279/78 π.Χ. Κατέστρεψαν τότε οι Γαλάτες το Κάλλιο, μικρή πόλη της Δωρίδας και επιτέθηκαν στους Δελφούς. Εκεί νικήθηκαν από τους Αιτωλούς με τη βοήθεια Φωκέων και Μαγνητών και αποσύρθηκαν από τον Ελληνικό χώρο.

Οι Αιτωλοί, κέρδισαν την συμπάθεια των Ελληνικών πόλεων, κυρίως με την Πολιτική τους Οργάνωση. Είχαν συγκροτήσει το Κοινο ή Συμπολιτεία, με πόλεις υπό ενιαία Κεντρική Διοίκηση, στην οποία είχαν όλοι: ίσα δικαιώματα και υποχρεώσεις.

Κάθε πόλη, είχε πλήρη Αυτονομία, με δικούς της Άρχοντες και Νόμους, με την προϋπόθεση το πολίτευμά της να είναι Δημοκρατικό.

Την Ανωτάτη Εξουσία ασκούσε η Γενική Συνέλευση, η οποία συνερχόταν μια ή δυο φορές το χρόνο.

Μετά από τη Γενική Συνέλευση την εξουσία είχε η Βουλή και ο Στρατηγός. Έλεγχο στους παραπάνω ασκούσαν οι Απόκλητοι. Αυτοί ήταν τριάντα και εκλέγονταν από τη Βουλή. Μάλιστα, για να επανεκλεγεί κάποιος, έπρεπε να περάσει τουλάχιστον ένας χρόνος από τη λήξη της προηγούμενης ετήσιας θητείας του. Στα μέλη της Βουλής και στους άλλους Άρχοντες, δεν δινόταν μισθός.

Οι Αιτωλοί, όταν προσαρτούσαν μια ξένη πόλη, με ή χωρίς πόλεμο, της έδιναν τα ίδια δικαιώματα με τις δικές τους πόλεις, και την καθιστούσαν ισότιμο μέλος της Συμπολιτείας. Συνένωσαν στην Συμπολιτεία τους, τις πόλεις της Αρκαδίας Τεγέα, Μαντινεία, Ορχομενό, Ψωφίδα και Φιγαλεία. Ίσως αυτός είναι ο λόγος που ο Πολύβιος (204-122 π.Χ.), ιστορικός από τη Μεγαλόπολη, εκφράζεται πολύ απαξιωτικά για τους Αιτωλούς. Όχι βέβαια πως οι Αιτωλοί ήταν αγγελούδια. Είναι γεγονός ότι πολεμούσαν συνέχεια και λεηλατούσαν τα μέρη που καταλάμβαναν, πράγμα συνηθισμένο στους κατακτητές, τουλάχιστον εκείνης της εποχής. Για τον Πολύβιο όμως, η μεν λεηλασία που έκανε ο Φίλιππος Ε' ήταν σύμφωνη με το δίκαιο του πολέμου, ενώ των Αιτωλών ήταν ληστεία.

Ως πρωτεύουσα της Αιτωλικής Συμπολιτείας εθεωρείτο ο Θέρμος (Θέρμο, Κεφαλόβρυσο), γιατί εκεί γινόταν η ετήσια Γενική Συνέλευση (η οποία λεγόταν Παναιτώλιο), η εκλογή των Αρχόντων, θρησκευτικές Γιορτές, Αγώνες και Εμποροπανηγύρεις. Στην πραγματικότητα όμως, πρωτεύουσα ήταν κάθε φορά, η πόλη που έδρευαν ο Στρατηγός και οι Απόκλητοι.

Το πολίτευμα των Αιτωλών διέφερε από αυτό της Αμφικτυονίας. Μπορούμε να πούμε ότι βρισκόταν πιο μπροστά.

Συμμετείχαν στη Γενική Συνέλευση ή Παναιτώλιο όλες οι πόλεις δι' αντιπροσώπων, και ψήφιζαν κατά κεφαλή και όχι κατά πόλη ή φύλο, που ψήφιζαν σε άλλες Συμπολιτείες ή Αμφικτυονίες.

Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η Αιτωλική Συμπολιτεία ήταν «υποψία» το «προανάκρουσμα», ο «προάγγελος» της ιδέας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της παγκοσμιοποίησης.

Μεγάλη μορφή που ανέδειξε η Αιτωλική Συμπολιτεία υπήρξε ο Αγέλαος από τη Ναύπακτο. Διακρινόταν για τη μεγάλη πολιτική οξύνοια και διορατικότητα, καθώς και για το φιλειρηνικό του πνεύμα!

Δεν είχε την τύχη να γράψει γι' αυτόν κάποιος αμερόληπτος ιστορικός. Ο Πολύβιος ήταν αρνητικά τοποθετημένος απέναντι στους Αιτωλούς, αλλά παρ' όλα αυτά ο Αγέλαος παρουσιάζεται μέσα απ' τα γραπτά του Πολυβίου, σαν σπουδαία πολιτική και στρατιωτική προσωπικότητα.

Αξίζει να παραθέσουμε περιληπτικά την Ομιλία του στο «Συνέδριο για την Ειρήνη» που έγινε στη Ναύπακτο το 217 π.Χ. μεταξύ των Αιτωλών, του Μακεδόνα Φιλίππου Ε' και των συμμάχων του.

«Ποτέ δεν πρέπει οι Έλληνες να πολεμούν μεταξύ τους. Αν οι Έλληνες ομονοήσουν, θα μπορούν να δώσουν τα χέρια, όπως αυτοί που προσπαθούν να περάσουν ένα ποτάμι, και θα αποκρούσουν τους εχθρούς. Αν αυτό δεν το κάνουν, ας κοιτάξουν προς τη Δύση, να δουν το μέγεθος των στρατών και του πολέμου, που γίνεται εκεί. Και είναι ολοφάνερο σε κάποιον που ασχολείται πολύ λίγο με την πολιτική, ότι είτε κερδίσουν οι Καρχηδόνιοι, είτε οι Ρωμαίοι, ο νικητής θα στραφεί κατά της Ελλάδας. Την μεγαλύτερη ευθύνη φέρει ο Φίλιππος, που πρέπει να σταματήσει να φθείρει τις δυνάμεις των Ελλήνων πολεμώντας εναντίον τους, αλλά να φροντίζει για όλους, σαν να είναι δική του όλη η Ελλάδα. Έτσι θα κερδίσει την εμπιστοσύνη και την υποστήριξη όλων, και θα διστάσει κάποιος να επιτεθεί στην Ελλάδα, όταν γνωρίζει ότι όλοι είναι με το μέρος του».

Ο Αργέλαος συνέστησε ακόμη στο Φίλιππο, να αναβάλει για αργότερα την επίλυση των διαφορών μεταξύ των Ελλήνων. «Αυτή μπορεί να γίνει αργότερα, όταν δεν θα υπάρχει εξωτερικός κίνδυνος. Γιατί, αν τα νέφη που υπάρχουν στη Δύση, έρθουν στην Ελλάδα, δεν θα υπάρχει η δυνατότητα να διαπληκτίζονται ή να συμβιβάζονται, αλλά (οι Έλληνες) θα παρακαλούν τους θεούς να γίνουν πάλι ελεύθεροι, θα είναι όμως πολύ αργά...»

Αυτά περίπου είπε ο Αγέλαος και δυστυχώς οι φόβοι του επαληθεύτηκαν. Δεν πέρασαν είκοσι χρόνια και οι Ρωμαίοι πάτησαν στην Ελλάδα...

Τα ιστορικά αυτά λόγια του Αγέλαου, επίκαιρα σε κάθε εποχή της Ελληνικής Ιστορίας, τα αφήνουμε καταχωνιασμένα σε σκοτεινές βιβλιοθήκες, ενώ θα έπρεπε να είναι το Εθνικό μας Ευαγγέλιο και να αποτελούν το βασικότερο στοιχείο της εθνικής μας διαπαιδαγώγησης.